MESLEK SEÇİMİ VE KARİYER PLANLAMA SÜRECİNDE PSİKOLOJİ VE İNSAN KAYNAKLARI UZMANLIK ALANLARININ ORTAK ÇALIŞMASI OLARAK KARİYER DANIŞMANLIĞI

ÖZET
Türkiye’de Meslek Seçimi ve Kariyer Planlama sürecinin, Eğitim ve İnsan Kaynakları Planlamasına  katkısı yetersizdir.
Bu çalışmada , Türkiye’de  İnsan Kaynaklarının Planlanması amacı ile bireyin orta öğretim yıllarından başlayarak Meslek Seçimi ve Kariyer Planlama sürecinde,  İnsan Kaynakları Uzmanları ve Psikoloji Uzmanlarının  ortak çalışma alanları olarak, Kariyer Danışmanlığı modeli oluşturmak hedeflenmiştir.
Gençlerin ilgi alanlarına uygun  meslekler seçebilmeleri,  eğitim planlaması,  kariyer planlaması ve yönetimi açısından,  gerek toplumsal ve bireysel yaşamda, gerek işletmelerde motivasyonu ve verimliliği arttıracak unsurlardır. Daha da önemlisi,  yapılan  işten ve kariyer gelişiminden doyum sağlayabilmek, kişinin mutluluğunun önemli bir kısmını oluşturmaktadır.( Sarf,2002)
Kariyer Danışmanlığı Türkiye’de son yıllarda adından sıklıkla söz ettiren bir çalışma alanı olmuştur. Kariyer Danışmanlığı’nın  bu kadar popülerlik kazanmasındaki önemli etkenlerden biri,  Türkiye’de yaşanan, karmaşık hazırlıkları gerektiren, ancak ilgi alanlarına ve becerilerine göre ne isteyebileceklerini fazla tartmaya fırsat bulamadan katıldıkları üniversiteye giriş sınavlarının, gençlerin meslek seçimi üzerindeki olumsuz etkisidir. Bu sebeple Kariyer Danışmanlığı Türkiye’de,  özellikle sınav döneminde ÖSS sonuçlarının eğitim planlaması esasında değerlendirilmesi anlamına da gelebilmektedir.
Kariyer Danışmanlığı,  İnsan Kaynakları Uzmanlığı ve Psikolojik Danışmanlık  alanlarının ortak ve birbirlerini  tamamlayan  bir çalışma alanıdır.
Gençlerin doğru mesleği seçmeye yönlendirilmesinde ya da bu süreçte ‘desteklenmesinde’, psikoloji uzmanlarının yanısıra,  organizasyonları iyi tanıyan, iş dünyasının içinden gelen, meslekleri, farklılıkları ile analiz ederken kişileri de bu mesleklerle buluşturabilecek, örgütü bütünü ile değerlendirebilecek  deneyimli İnsan Kaynakları Uzmanlarına ihtiyaç vardır.
Ancak ülkemizde Kariyer Danışmanlığı bazı belirsizlik nedeni ile bir uzmanlık alanı olamamıştır.
Meslek seçmek ve bireysel kariyer planlaması yapabilmek, kişinin yaşamında önemli adımlardır. Orta Öğretim ve Lise yıllarında öğrenciler bu konuda  PDR uzmanları tarafından desteklenirken , üniversitelerde öğrenciler stajlar yaparak, kariyer merkezlerinin hazırladığı programlarla desteklenirler.  İşletmelerde ise, İK Uzmanları tarafınan uygulanan doğru elaman seçimi, işe yerleştirme, performans ve ücret yönetimi, ardıl planlamalarla birlikte, çalışan  için eğitim planlaması ve organizasyonel kariyer yönetimi faaliyetleri, verimliliği olumlu yönde etkileyen faktörlerdir.
Gençlerin mesleki yönelimi için pek çok ülkede, okul öncesi eğitim de dahil olmak üzere eğitimin her kademesinde çeşitli yöntemler geliştirilip uygulanmaktadır. Öğrencinin  yüksek öğretim programına dahil edilmeden, seçtiği dal  ile ne kadar ilgili olup olmadığı araştırılmaktadır. Üniversitelerde Kariyer Merkezlerinde çalışan deneyimli Psikolojik Danışmanlar , Kariyer Danışmanları ve İşletme Fakültesi öğretim üyeleri öğrencilere danışmanlık yapmaktadırlar.

Mesleki yönlendirme ve kariyer planlama süreçlerini, Türkiye’de ÖSS sınavlarındaki yapıyı da göz önünde bulundurarak, 

• İlköğretimve lise öğrenimide öğrenciye kendini ve meslekleri  tanıması için  ‘farkındalık’ yaratma, 
• üniversite ve mezuniyet döneminde  Bireysel Kariyer Planlamaya giriş , 
• üniversite mezunları için  iş yaşamı ile ilgili çalışma alanlarının tesbiti ve lisans üstü çalışmalara yönelmede  ihtiyaç duydukları Kariyer Danışmanlığı süreçlerini, Psikolojik Danışman ve İnsan Kaynakları Uzmanı ortak çalışması esasında ele almakta yarar vardır.

UZMANLIK ALANI OLARAK DANIŞMANLIK
Danışmanlık, kişinin uzmanlık alanı ile ilgili eğitimine, deneyimlerine, bilgi ve becerisine dayanarak, uzmanlık konusu ile ilgili bilgi talep eden kişilere belli sınırlar ve etik değerler çerçevesince bilgi verip, yönlendirmesidir.
Örneğin;

• Hukuk Danışmanı
• Mali Danışman,
• Finansman Danışmanı,
• Kariyer Danışmanı,
• Psikolojik Danışman,
• Ekonomi Danışmanı
• Yatırım Danışmanı
• Yönetim Danışmanı vb.

Bir konunun uzmanlık alanı haline gelebilmesi için sertifikasyon sistemi önemlidir. Türkiye’de yasalar gereği görev yapan  Mali Müşavirlerin bir Odası vardır, ancak diğer danışmanlık gruplarının  standart bir uygulama sistemi bulunmamaktadır.
Finansal Danışmanlık, Yatırım Danışmanlığı, Yönetim Danışmanlığı, Değişim Danışmanlığı gibi işletmeyi yönetme ve geliştirme becerilerinin arttırılması ile ilgili konularda verilen, numerik değerlerin analizine ve yeni yönetim akımlarının takip edilip uygulanmasına bağlı danışmanlıkhizmetleri  ile , bireyin kendisini geliştirmesine ilişkin Psikolojik Danışmanlık arasında uygulama şekilleri açısından fark vardır. Psikolojik Danışmanlık daha  çok ‘counsilor’ ya da ‘facilitator’ anlamlarına yakındır.
Kariyer Danışmanlığı ise bu iki danışmanlık sürecinin karışımısır. Yani bazen ayna tutar, bazen ışık tutup, bilgilendirir ve yönlendir.

UZMANLIK ALANI OLARAK KARİYER DANIŞMANLIĞI
Kariyer Danışmanlığı Türkiye’de son yıllarda adından sıklıkla söz ettiren bir çalışma alanı olmuştur. Kariyer Danışmanlığı’nın  bu kadar popülerlik kazanmasındaki önemli etkenlerden biri,  Türkiye’de yaşanan, karmaşık hazırlıkları gerektiren, ancak ilgi alanlarına ve becerilerine göre ne isteyebileceklerini fazla tartmaya fırsat bulamadan katıldıkları üniversiteye giriş sınavlarının, gençlerin meslek seçimi üzerindeki olumsuz etkisidir. Bu sebeple Kariyer Danışmanlığı Türkiye’de,  özellikle sınav döneminde ÖSS sonuçlarının eğitim planlaması esasında değerlendirilmesi anlamına da gelebilmektedir.
Kariyer Danışmanı  kişiyi, bireyin ve/veya  işletmenin hedefleri doğrultusunda, mesleki adımlar açısından yönlendirmektir. 

.   Bireysel Kariyer Danışmanlığı
Kariyer gelişimi bireyle başlar. Her birey kendi kariyer gelişiminden sorumludur.( Aytaç,1997:151)
Mesleki Yönlendirme ve Bireysel Kariyer Planlama ile ilgili Danışmanlık  modelinde esas, öncelikle hedeflenen mesleğin belirlenmeye  çalışılması, daha sonra eğitim planlamasının yapılmasıdır. Arada olabilecek değişiklikler için de danışana ‘sorgulama’ bilinci verilmelidir. Çünkü bazı mesleklere ve pek çok kariyer alanına  farklı uzmanlık alanları ve  eğitim planlaması ile ulaşmak mümkündür.
Örneğin sıklıkla tercih edilen ‘Yöneticilik’ Mesleğini hedefleyen bir kişi eğitim olarak Endüstri Mühendisliği okumaya yönelebilir.  Endüstri Mühendisliği bölümünü  kişi  Araştırmacı ve Gerçekçi yönleri ile rahatlıkla sürdürebilir, ancak girişimci yönünün güçlü olmaması kişiyi mesleğinde arzu ettiği başarıya ulaştıramayabilir.  Bir başka deyişle kişinin eğitim sürecinde başarılı olması,  mesleğinde  başarılı olacağı  anlamına gelmemektedir
Dünyadaki hızlı  değişim sürecinde , insan da değişmekte, hayata bakış açısı, duyguları ve beklentileri farklılaşmaktadır. 1970’li yıllara kadar işletmenin çıkarları ön plana alınarak Organizasyonel Kariyer Planlama yaygın bir uygulama alanı iken,  artık  psikolojide postmodern yaklaşım sayılan  ‘Konstraktivist Psikolojik Yaklaşımla, bireyin ‘gerçekleri’,  beklentileri ve tatmini ön plana çıkmaktadır. ( Sarft, 2002:279) Yani 1980’li yıllardan itibaren Bireysel Kariyer Danışmanlık ön plana çıkmaktadır.

Örgütsel/ Organizasyonel  Kariyer Danışmanlığı
Örgütler,amaçlarına ulaşmak,bazı  ihtiyaçlarını karşılamak ve toplumsal amaçlara hizmet vermek için kariyer geliştirme programları düzenlerler. ( Aytaç,1997:136) Ancak son yıllarda bireysel gelişimin motivasyona verdiği desteğin ön plana çıkması ile Bireysel Kariyer Planlama ön plana çıkmıştır.
Buna göre işletmelerde, kariyer geliştirme uzmanları özellikle çalışanla yaptıkları görüşmelerle, organizasyonun ihtiyaçlarına bağlı ardıl planlamaları gözönüne alarak, eğitim planlamaları, performans değerlendirme ve deneyim esaslarını gözönüne alarak organizasyonel kariyer danışmanlığı yapmaktadırlar.

Kariyer Danışmanı , işetmenin genelini görebilen,iş deneyimi olan, insanı tanımak için gerekli envanterleri kullanabilen, kariyer alanlarını bilen, bir mesleğin farklı uzmanlık alanlarını bilen, etik davranan olmalıdır.

UZMANLIK ALANI OLARAK İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİ’nin
- MESLEK VE KARİYER SEÇİMİNE KATKISI-
İnsan Kaynakları Yönetimi,  kökeninde Endüstri Mühendisliği, İşletme, İş Hukuku, Endüstri Psikolojisi, Kamu Yönetimi, Çalışma Ekonomisi ve Endüstriyel İlişkiler, Sosyoloji,   Örgüt Psikolojisi ve İnsan  Psikoloji alanları bulunan bir uzmanlık  alanıdır.
Doğru elaman seçimi, işe yerleştirme, performans ve ücret yönetimi, ardıl planlamalarla birlikte, çalışan  için eğitim planlaması ve organizasyonel kariyer yönetimi faaliyetleri İnsan Kaynakları uzmanlarının temel görevlerindendir.
İnsan Kaynakları Uzmanlığı Türkiye’de sadece çok sayıda sertifika programı ve Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi bünyesinde ‘ İnsan Kaynakları ve Kariyer Yönetimi  Lisans Üstü  ve İstanbul Üniversitesi İ.İ.E. İnsan Kaynakları Yönetimi Lisans Üstü Programları  ile  desteklenmektedir.
İnsan Kaynakları Uzmanları, çalışma alanında ( üretim ve hizmet sektöründe )  pratik olarak yaptıkları gözlemleri çeşitli envanterler ve testlerle birleştirerek ,  performans değerlendirme sonuçlarını analiz ederek çalışanları, beceri, ilgi alanı ve eğitimlerine göre değerlendirdikten sonra organizasyonun yapısını da gözönüne alarak çeşitli mesleklere yönlendirler. (pazarlama, üretim, araştırma-geliştirme, vb.alanlar) Bu doğrultuda, işletmelerde İK Uzmanlarının mesleki ve kariyer yönlendirme çalışmalarına katkısı büyüktür. Ancak bu çalışmaları yaparken işletmede görev yapan İK uzmanları gerek eğitim, gerek kariyer planlama aşamasında psikoloji uzmanlarından ( pdr, endustri psikologu , sosyal psikoloji uzm.,kln.psk) gerek eğitim, gerek gözlem süreçlerinde destek almaktadırlar.

UZMANLIK ALANI OLARAK PSİKOLOJİ ‘nin
-  MESLEK  ve  KARİYER SEÇİMİNE SEÇİMİNE KATKISI
Psikoloji insana ait her türlü davranış duygu ve düşünceyi tanımlamak, anlamak ve geliştirmek için vardır. İnsan varolduğu sürece de psikoloji gelişim gösterir . Bu gelişim bilimsel anlamda kuramlarla gerçekleştirilmiştir.
İnsanın örgütsel düzende çalışmaya başlaması ile psikoloji örgütlerde de etkin bir biçimde kullanılmaya başlanmıştır. Çalışanın motivasyonu performans değerlendirmesi , şirket verimliliği açısından önemli bir hale gelmiştir. Çalışanı motive eden unsurlar, örneğin Maslow t arafından,  ihtiyaçlar hiyerarşi kuramı ile açıklanmıştır.

MASLOW İHTİYAÇLAR HİYERARŞİSİ KURAMI
Bu ihtiyaçları Maslow hiyerarşik bir düzen içinde sıralamıştır;

1. Fizyolojik ihtiyaçlar:Yeme,içme,barınma,seks gibi ihtiyaçlardır.Bunlar en alt sırada yer alırlar,birincil ihtiyaçlardır ve bireyin canlı kalması,yaşam sürdürebilmesi için hizmet etmektedirler.
2. Güvenlik ihtiyaçları:Hastalıktan,acıdan korkma,kaçınma,güvensizlik ve korkudan uzak durma ihtiyaçlarıdır.
3. Ait olma ve Sevme ihtiyaçları:Bir aileye,bir gruba ait olma,grup kimliği vasıtası ile kendini emniyette hissetme,sevmek sevilmek,bir sevgi ilişkisini paylaşmak ihtiyacıdır.
4. Öz Saygı ( Self-Esteem) ihtiyaçları:Kişinin kendisini değerli hissetme,bağımsız olma ve saygı görme ihtiyaçlarıdır.
5. Kendini Gerçekleştirme ihtiyacı: Yaratıcı olmak,yapıcı olmak,başarılı olmak,bilmek ve anlamak ihtiyaçlarıdır.

Maslow, ilk olarak kişinin birincil ihtiyaçları olan fizyolojik ve güvenlik ihtiyaçlarının karşılanması gerektiğini ancak bundan sonra diğer ikincil ihtiyaçların karşılanabileceğini (sosyal ve ego)  bunun da kendini gerçekleştirme olduğunu belirtmektedir.
Bu kuram çerçevesinde  kariyer planlama;kişinin şu anda bu sıranın neresinde olduğunu belirlemek ve motivasyonunu anlamak,motive eden faktörleri saptamaktır.

KARİYER GELİŞTİRME KURAMLARI

GELİŞİMSEL KURAMLAR

--GİNZBERG’in MESLEK SEÇİMİ KURAMI (1952)
(KOLOMBİYA ÜNİVERSİTESİ’NDE İNSAN KAYNAKLARI KORUMA PROJESİ DİREKTÖRÜ)
Eli Ginzberg, ekonomi profesörüdür  ve meslek yaşamının büyük bölümünde psikoloji ve ekonomi konularıyla ilgili çalışmış,bu çalışmalar sonucu Meslek Seçimi Kuramı’nı formüle etmiştir. Bu kuram genelde MESLEK SEÇİM DÖNEMLERİNİ ele almıştır.

--SUPER’ ın  MESLEK GELİŞİMİNDE BENLİK KAVRAMI KURAMI (1957)
(PSİKOLOJİ PROFESÖRÜ -KOLOMBİYA ÜNİVERSİTESİ’NDE PSİKOLOJİ BÖLÜMÜ BAŞKANI)
Donald Super ,Ginzberg ‘in MESLEK SEÇİMİ  kuramından yola çıkarak
MESLEK GELİŞİMİNDE  BENLİK KAVRAMI KURAMI’nı formüle etmiştir.

MESLEK SEÇİMİ VE MESLEKİ GELİŞİMDE BENLİK KAVRAMI KURAMLARI KARŞILAŞTIRMASI

Ginzberg ve Super’in kuramlarına karşılaştırmalı olarak baktığımızda;

Ginzberg ; meslek seçiminin, bireyin meslek hazırlığı,amaçlarıve çalışma dünyasının gerçekleri  arasında en üst uyumu bulmak için ,yaşam boyu süren bir karar verme süreci olduğunu vurgulamıştır. ( Ginzberg 1972 )
Ayrıca bireylerin,özellikle kendi yaşamlarını ve mesleklerini şekillendirmek için uygun seçimler yapabilme şansları varsa,karar verme sürecinde aktif olduklarını belirtir.
Bununla birlikte,bireylerin meslek seçiminde geçmişe ve şu ana ait birçok engelle karşılaşabileceklerini ve kendi insiyatiflerini kullanamayacaklarını da ifade etmiştir.

Super ise; meslek seçimini,mesleki benlik kavramının oluşmasıve tamamlanmasıyla ilgili bir süreç olarak ele almaktadır.
Ayrıca bir meslek yaşamı kararında ekonomik,sosyal ve psikolojik belirleyicilerin etkileşiminin etkili olduğunu belirtmektedir.Bu belirleyiciler; rol tercihlerini,seçimlerini,girişi,değişmeleri ve performansı etkilemektedir.
Genel ve ekonomik belirleyiciler kapsamında; iş döngüsü,teknolojik değişme ve savaş bulunmaktadır.
Sosyal belirleyiciler kapsamında; sosyo-ekonomik statü,eğitim,vatandaşlık,ırk,inanç ve cinsiyet yer almaktadır.
Psikolojik ve kişisel belirleyiciler ise; biyolojik miras,zeka,özel yetenekler,ilgiler ve ihtiyaçlardır. (Super 1970

SUPER’a GÖRE MESLEKİ DANIŞMANLIK YAPAN PSİKOLOG’UN ROLÜ;

• DANIŞANIN DOYUM SAĞLAYICI VE GERÇEKÇİ BİR MESLEKİ BENLİK-  KAVRAMI GELİŞTİRMESİ
• BUNU AÇIKLIĞA KAVUŞTURMASI
• TAMAMLAMASI İÇİN  ONA YARDIMCI OLMAKTIR.

Kısaca, danışanın bir farkındalık içine girmesi,sorgulama bilinci geliştirmesi ve kendini tanıyarak kendine uygun mesleği bulması hedeflenmektedir.
Kendini tanımada ve kendine uygun mesleği bulmada geliştirilen kuramlardan en önemli ve dünyada en yaygın kullanılan John Holland’ın Tipoloji Kuramıdır.
JOHN HOLLAND’IN KİŞİLİK TİPLERİ (RIASEC)

• GERÇEKÇİ  (REALISTIC)
• ARAŞTIRMACI (INVESTIGATIVE )
• SANATÇI (ARTISTIC )
• SOSYAL (SOCIAL )
• GİRİŞİMCİ ( ENTERPRISİNG)
• GÖRENEKÇİ ( CONVENTIONAL)

RIASEC Modeline göre John Holland tarafından geliştirilmiş, SDS-Self Directed Search Envanteri dünyada en yaygın olarak kullanılan  kişiye uygun meslek araştırma envanteridir.

SONUÇ
Türkiye’de Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik faaliyetlerinin temelinde Orta Öğretimde Meslekleri tanıtma ve öğrencileri beceri ve ilgi alanlarına göre yönlendirme çalışması esastır.
PDR uzmanları meslekleri tanıtırken, ya ilgili kişilerden alınan meslek tanımlarını kullanarak, bu tür çalışmaları öğrencilere aktararak bilgilendirme hizmetini sürdürmekte ya da meslekten bir uzmanı getirip mesleği tanıtma yoluna gitmektedirler.  Mesleğini anlatan uzman da genellikle kendi yaptığı uygulamaları anlatmaktadır. Halbuki anlatılması gereken  bir mesleğin farklı alanlarda nasıl çalışma ortamı bulduğudur .
Diğer  bir konu da günümüzde gelişen teknoloji ile mesleklerin birbirleri arasındaki iletişimdir. Burada aynı konu ile ilgili farklı uzmanlık alanları birlikte çalışabilmektedir. Bu yenilikleri de takip etmek önemlidir.
Gençleri yönlendirme amacı ile sunulan model onların hayata hazırlanırken  içinde bulundukları  yoğun dönemlerinde,  rahatlıkla uygulayabilecekleri, onları motive edecek  pratik bir yöntem olmalıdır. Yani denenmiş, uygulanmış, öğrencinin iş dünyası ile ilgili sorularına cevap verecek  bir yaklaşımda olmalıdır.
Kariyer ve Meslek Seçim Danışmanlığı  yapılırken, gençlik döneminde isteklerin zaman içinde farklılaşabileceği,  bugun yapılanla ilerde gerçekleşenin farklı olabileceği vurgulanmalı ve bu süreçte gence ‘farkında’ bir ilerleme bilinci verilmeye çalışılmalıdır. Gençlere meslek seçimlerini  gelişimsel dönenmlere bağlı olarak sorgulamaları gerektiği öğretilmelidir.

ORTA ÖĞRETİMDE/LİSEDE  KARİYER PLANLAMASI MODELİ

Rehber Öğretmen ler , yıllar içinde  öğrenciyi tanımak, sorunları varsa destek olmak  ve öğrencilerin Lise 1. Sınıf sonu alan seçiminde ve Lise son sınıfta ÖSS sınavları sonucu ile ilgili seçimleri için çalışır.  Bazı okullarda Lise 1. Sınıftan itibaren Yurtiçi ve Yurtdışı Üniversite Danışmanları devreye girer. Meslek Tanıtım Günleri  - Kariyer Günleri yapılır. Bazı test ve envanterler uygulanır.
PDR Uzmanları   yaptıkları uygulamaları ve gözlemleri raporlar. PDR Uzmanları tarafından kaydedilmiş bu bilgiler mesleki yönlendirme yapacak Kariyer Danışmanları için önemlidir. Bunlar iş hayatında hangi meslekle hangi kişilik özelliğinin uyacağını bilen, kişilik özellikleri ve mesleklerin uygulanması ve organizasyon konusunda uzmanlaşmış  kişilerdir.
Öğrencilerin kendilerini ve meslekleri tanıma çalışmaları belli bir aşamaya gelince, Kariyer Danışmanları tarafından öğrencilere Meslek Seçimi ve Kariyer Planlaması ile ilgili 45 dakikalık “Etkileşim ve Tanışma”   toplantısı yapılır.  Bu toplantıda Kariyer Danışmanları, her bir çocukla iletişim kurarak,  SDS  envanteri bağlantılı  gözlem yapar. Bu toplantı aynı zamanda SDS tanıtımını ve Kariyer Planlaması ile ilgili temel bilgileri kapsar.
SDS sonuçları öğrenciden önce, rehber öğretmele destek amaçlı  her çocuğa özel paylaşılır.
Rehber öğretmen ve kariyer danışmanları her bir öğrenci ile tek tek bireysel görüşme yaparak hem SDS sonuçlarını, hem de onunla bağlantılı meslekleri tartışır. Bu bireysel görüşme süreci öğrenci için bireysel kariyer ve meslek danışmanlığı süreci anlamına da gelmektedir.   Lise son sınıfta yönlendirirken amaç ve hedef,  üniversite ve  bölüm seçimi değil meslek seçimi olmalıdır. Ardından ulaşmak istenen  meslek için eğitim planlaması yapılır. 
Türkiye’de ne yazık ki Lise 1. Sınıf sonunda seçilen alan, öğrencinin meslek hayatını direkt olarak etkilemektedir. Bu nedenle, Lise 1. Sınıfın sonunda  alan seçerken, öğrencinin ilgi alanları farkındalığı için SDS uygulanabilir. Bu uygulamada amaç öğrencinin ilgi  duyduğu alanı bulmaya çalışmasına destek vermektir. Hiçbir envanter veya test kesin sonuç ifade etmez, ancak destekleyicidir ve bir dayanak noktası oluşturur.

Kaynakça:

• AYTAÇ,Serpil, Çalışma Yaşamında Kariyer Yönetimi Planlaması,Geliştirilmesi,Sorunları, ( 1997)

• BAHÇEŞEHİR Ün. Kariyer Geliştirme Danışmanlığı Sertifika Programı Eğitim Notları (2007)

• BUTLER, Timothy, WALDROOP James; Discovering your career in Businesss,1997
• BUTLER, Timothy, WALDROOP James; 12 Bad Habits Keep People Behind;2001
• DAVIS,Keith, İşletmelerde İnsan Davranışı, 1972
• GÜRCAN,Funda, ‘Psikiyatri Kliniğine Başvuran Ergenlerle Normal Ergenlerin Psikolojik İhtiyaç Örüntülerinin Karşılaştırılması’Yüksek Lisans Tezi. (1992)
• HOLLAND John; You and Your Career SDS –Form R 4th Edition,(1977)
• JONES-Richard Nelson, Danışma Psikolojisi Kuramları ( 1982)
• MEB web ,AB Uyum Yasası Çerçevesince Orta Öğretim Projesi ,
• SARF,Richard,Applying Career Development to Counceling, (2002)
• STAIR, Lila B., Carrers in Marketing,1995

Dilek Köseoğlu
İnsan Kaynakları ve Kariyer Danışmanı 

Funda Gürcan
Uzm.Kln.Psk.